Atmaca, doğu Karadeniz Bölgesi sahil kesiminde avcılık ve besleme alışkanlığı için avlanıp eğitilen yırtıcı bir kuş türüdür.
Atmaca kuşunun hareketli, yırtıcılığı, cengaverliği ve kıvraklığı nedeniyle Doğu Karadeniz bölge insanlarını simgeleyen bir sembol olarak da kabul edilmiştir. halk arasında “atmaca gibi saldırdı,” “atmaca gibi parçaladı” ifadeleri değerlendirmelerde çok kullanılır.
Atmaca kuşunun avlanıp beslenmesi, bu bölgenin önemli bir kültür özelliği taşıması nedeniyle üzerinde ciddiyetle durulması gerektiğine inanıyorum.
Atmaca avı ile, atmaca kuşu ile avcılık yapmak önemli bir merak ve zevk işidir. Zevkli olduğu kadar beceri ve güç bir uğraştır. Atmacayı yakalamak, eğitmek ve avcılık yapmak birkaç safhada gerçekleşir. Av zincirinin birinci halkası danaburnu (ğvapa) böceği yakalama ile başlar. Toprakta yaşayan kemirici ve zararlı böceğin can düşmanı hareketli, oynak ve ince yapılı göçmen kuş türünü (ğaço) yakalamaktır.
Atmaca avında kullanılacak bu kuşun avlanması güç olmasına rağmen, atmacacı için zorunludur.
Avcı, danaburnu böceğini günlerce toprağı eşeleyip deliklere sabun suyu dökerek dışarı çıkmasını sağlar ve onu yakalar. Özel yapılmış tuzak, kafesin içine kuş girdiğinde kapak kapanarak kuş yakalanır. Gizli bir yerde kafesi izleyen avcı, derhal kafesten kuşu çıkarır. Kuşun danaburnu böceğini yemesini ve ona zarar vermesini önler.
Ğaço kuşunun yakalanmasıyla atmaca avının ikinci safhası kapanmıştır. Artık bu oynak,hareketli kuşu eğitmek gerekir. Kendine has özelliği olan bu kuş türünde su içme alışkanlığının olmadığı, tamamıyla taze etle beslendiği, su ihtiyacını yediği taze etten karşıladığı avcılar tarafından bilinmektedir.
Ğaço kuşu, itina ile hazırlanmış ince düzgün sopaya iple bağlanır. Sopanın diğer ucuna günlük taze et sıkıca sarılır. Avcı, kuşu et üstünde oynatarak hareketini artırıp eğitir. Bilahare, üzerine dalış yapıp yem olacağı atmacayı görmemesi için iki gözünün yanına ince meşin kapak yapıştırılır.
Bu iki safhadan sonra, asıl olan atmaca kuşunu yakalama safhası daha da meşakkatli ve güç bir iştir.
Göçmen bir kuş olan atmaca, Ağustos ayı sonlarında göçe başlar. Geçit verdiği yüksek tepe noktalar, aile geleneği ile sahiplenmiş yerler avcılar tarafından bilinmektedir.
Bu noktalarda siperler hazırlanır. Avcılar, günlerce besleneceği yiyecek ve içeceklerini stok eder. Atmaca yakalamak için hazırlanan Mosa denilen özel ağlar getirilir ve Ğaço kuşu elinde günlerce masmavi gökyüzünde atmaca kuşunu bekler. Atmaca kuşunu gözleyen avcı, kuşun gelişinde; ağın önünde özel sopa üzerine uzunca iple bağlı eğitilmiş Ğaço kuşunu sopayı oynatarak hareketlendirir. Ğaço kuşu havada oynaşır durur. Gözü dönmüş atmaca kuşu, havada oynayan kuşu gördüğünde onu yakalayıp iştahla yemek için kurşun hızıyla kuşa doğru gelmeye başlar. İşte bu aşamada avcının heyecanı doruk noktaya ulaşmıştır. Ağı önünde Ğaço kuşu sürekli hareketli halde tutulur. Canavarlaşmış hale gelen atmaca, hızla kuşa saldırır. O anda kurulu ağ boşalır ve atmaca tuzağa düşer. Yakalanan atmaca avcı tarafından heyecanla ağdan çıkarılır. Avcı kuşu derhal incelemeye alır, zira avcı için atmacanın dişisi önemlidir. Şayet yakalanan kuş erkek ise hayal kırıklığına uğrayan avcı tarafından yeniden doğaya salıverilir.
Bu şekilde hareketli, gaga ve pençesi keskin kuşun takribi ağırlığının 200-300 gram olduğu söylenir.
Dişi olarak yakalanan atmacanın öncelikle insana ayrıca 3-4 gün içinde yumurta yemeye alıştırılması gerekir.
Atmaca kuşu, özel olarak hazırlanmış ayak bağı ip ayağına bağlanarak eğitilir. Avcı sağ bileğine oturttuğu kuşun keskin pençesinden elini korumak için meşinden yapılmış bileklik takmak zorundadır. Atmaca meraklısının en büyük zevki, kuşu bileğine oturtup dolaşması keyfidir.
Atmaca mevsiminde dedelerinden miras kalan dağ, zirve geçiş noktaları (Skence) herkes tarafından bilinir. Bu yerlere kesinlikle bir başkasının gitmesi mümkün değildir. Genelde diğer avlarda olduğu gibi atmaca avcılarının da, avda geçen günleri birbirlerine anlatmaları ayrı bir zevktir.
Atmaca avının son safhası eğitilen atmaca ile bıldırcın avı yapmaktır. Ayağında uzun lastik çizme, başında bere, avcı kıyafetiyle; sağ elin avuç içinde atmaca, sol elinde düzgün bir sopa, yanında eğitilmiş av köpeğiyle çalılıklar arasında av yapan Doğu Karadenizli avcının keyfine diyecek yoktur. Çalılıkların dibini koklayarak bıldırcını havaya kaldıran köpek , sahibine görev yapma mutluluğunu ifade eder. Avcı, havalanan bıldırcının mahzun bakışıyla derhal avucunda tuttuğu atmacayı salıverir. Atmaca hiç fırsatını kaçırmadan etini çok sevdiği bıldırcını hışımla yakalayıp pençesine alır, kanatlarıyla yerde sarıp üstüne oturur. İşte o anda yakın mesafede bulunan avcı koşarak yaralı bıldırcını atmacanın pençesinden alıp derhal keserek av torbasına atar. Vakit kaybetmeden atmacasını avuçlayıp avına devam eder.
Doğu Karadeniz sahil bölgesi insanlarında atmaca tutkusu çok ileri derecededir. Bu tutkuyu anlatmak için halk arasında anlatılıp gülünen çok fıkra vardır. Bunlardan biri şöyledir:
Rus sınırına yakın Karadenizlinin biri, atmacayı bıldırcının üzerine salmış, atmaca bıldırcını kaptığı gibi Rus sınırından 1,5 - 2 km içeri girip bir ağaca konar. Avcı da atmacanın peşinden koşar. Sınır boyunda sıkı tedbir alan Rus muhafız askerleri avcının böylesine rahat sınırı geçmesine hayret edip avcıya sorarlar.
“—Rus hududunun nereden başladığını bilmiyor musun?”
Avcının Rus’a cevabı:
“—Atmaca zamanında Lazın hududu yoktur.”
İşte bu fıkra, Doğu Karadenizlinin atmaca merakını çok daha iyi ifade etmektedir.
